ё худ мушоҳидаҳои судманд ҷиҳати пажӯҳиши макони бадеӣ ва замони беҳудуд дар пиндорҳое, ки мероси хаттии марбут ба илми адабиётро ташкил медиҳанд...

“Ҳеҷ чиз барои мубориза алайҳи меланхолик чун грамматика хидмат намекунад”.

Эмил Мишел Чоран (Сьоран)

Ҳадаф дар ин навишта академик Раҳмонзода Абдуҷаббор Азиз мебошад, ки тавассути муаррифии осори илмии ӯ ҳамоҳангии илму қудратро метавон баррасӣ намуд. Номбурда баъди хатми Донишгоҳ ба илми филологӣ рӯйоварӣ карда, дар муҳити илмии донишгоҳӣ ба таҳқиқу таҳлилҳои илми адабиётшиносии муосир пардохт. Агарчи таваҷҷуҳ ба улуми филологӣ дар ҷаҳони муосир кам шуда бошад, аммо дар кишвари мо бобати баррасиҳои имии адабиётшиносӣ шавқу шаҳомати он афзудааст. Суоли матраҳ низ аз ҳамин бармеояд, ки чаро дигар милал ниёзҳои худро ба баррасиҳои вижагии илми адабиётшиносӣ кам кардаанду тоҷикон ниёзҳояшонро ба улуми мазкур афзудаанд? Ба ин пурсиш ҳангоми пажӯҳиш дар афкор ва осори донишмандони тоҷиктабор посух метавон ёфт, чунки аз Рӯдакӣ шурӯъ шуда, ба таҳқиқи кунишу вокуниши шоире мисли Шамсуддин Шоҳин анҷом мепазирад, лекин ҳар як намояндаи адаби миллӣ дар назму наср бо ҳикмат ва улуми ҷомеашиносӣ пайванд буда, ғайр аз мушкилиҳои илми филологӣ боз фалсафа ва ҳикматро дар бар кардааст. Бинобар ин, таваҷҷуҳ ба илми адабиётшиносии ватанӣ имрӯз боқӣ монда, пажӯҳишҳои илмӣ дар ин замир беш аз пеш мушоҳида мешавад.

Академик Раҳмонзода қариб дар ҳамаи тадқиқоти назарраси хеш ба маърифати замон пайвастагӣ дошта, дар пояи баррасии андешаҳои шахсиятҳои таърихӣ ба дилхоҳ мавзӯъ муроҷиат кардааст. Масалан, зимни баррасии адаби асотирӣ ҳудудро як сӯ гузошта, мавзӯи зайлро дар марзҳои беҳудуд таҳқиқ менамояд. Ин ҳадафро номбурда дар як ҷумла инъикос кардааст: “Рӯҳи миллии санъаткори ҳақиқӣ башардӯстона аст” .

Ҷоиз ба тазаккур аст, ки ҳамосаи миллии мавсум ба “Шоҳнома”, ки ба қалами Ҳаким Фирдавсии Тусӣ тааллуқ мепазирад, дар нигоҳи Раҳмонзода А.А. арзишмандтарин нигораи ҷаҳонист ва имрӯз ҳамосаи мазкур дар қитъаҳои мухталиф сайри маънавии хешро идома медиҳад. Оид ба пиндорҳои асотирӣ ва иртибот пайдо кардани онҳо бо ҳақиқати таърихӣ муҳаққиқ ҷиҳати баррасии рӯҳи баду неки гузашта иктифо намуда, ба худ иҷоза медиҳад то ин баҳогузориро бар дигарон ироа намояд: “Аз ин пиндошти асотирӣ муносибати шоир ба гузашта ва таърихи он ошкор мегардад. Дар ин биниши асотирии Фирдавсӣ замон беҳудуд мебошад, танҳо перомуни макони бадеии “дарахти барӯманд” ҳамчун шакли рамзии Коинот ва мавҷудоти қадимияти фосилаи замониро дар таркиби матни байт муайян намудан мумкин аст, ки низ арзиши асотирӣ дорад. Пас, Фирдавсӣ танҳо ба хотири эҳтироми бузурге, ки ба халқаш дорад, майл ба сӯи ҳаводиси гузашта менамояд ва беҳтарин лаҳзаҳои онро дар “Шоҳнома”-и худ ҷойгузин мегардонад” .

Воқеъан, омили асосии рӯоварии донишмандони тоҷик ба асотир ва мероси хаттии сӯзонидашуда аз сӯи аҷнабӣ, амиқтараш ғосиб эҳёи фикри миллӣ тавассути аз нав навиштани ёдгориҳои таърихии мансуб ба миллати соҳибхат аст ва ҳаким Фирдавсӣ тафовути андеша ва тафаккурро дар байни мардуми бумӣ ва ғосибони бадавӣ чунин изҳор медорад:

Аз Эрону аз турку аз тозиён,

Нажоде падид ояд андар миён.

На деҳқон на турку на тозӣ бувад,

Суханҳо ба кирдори бозӣ бувад.

Чунон фош гардад ғаму ранҷу шӯр,

Ки шодӣ ба ҳангоми Баҳроми Гӯр.

Зиёни касон аз пайи суди хеш,

Биҷӯянду дин андар оранд пеш.

Ҳамаи рухдодҳову қиссанигориҳои Фирдавсӣ ба таври дақиқ дорои сарчашмаҳое мебошанд, ки дар «Авасто» ё худ дигар матнҳои зардуштӣ тасвир шудаанд. Масалан, образи Гаёмарт аз он ҷумла аст ва нест насабе дар “Шоҳнома”, ки дар “Авасто” набошад. Аммо дар замони шоир бо дарназардошти ҳамлаҳои маънавии ғосибони саҳроӣ ба мероси миллии тоҷикон ва дигар эронитаборон ин иқдом қаҳрамонӣ буд, яъне тасовири замони гузашта дар давраи тамоман дигар ва муосир, ки он замони сипаришударо бо ҳар баҳона дар шуури муосирин доғдор мекунанд, ҷуз таҳрифи хотираи миллӣ ё ин ки лағв намудани биниши миллӣ тавассути бадномсозии ниёгон ва мероси маънавии онҳо чизе буда наметавонад. Аммо ҳамаи ин ноҷуриҳои таърихӣ ба тарзи тафаккури донишманд иртибот дорад ва агар олими адабиётшинос бинобар сатҳи пасти ҷаҳонбинии илмии хеш дар замон мадфун бимонад, пажӯҳиши ӯ барои як миллате ҷуз зиён дигар чизе нест. Раҳмонзода А.А. дар ин маврид менависад: “Иддае аз адабиётшиносон ва мунаққидон ҳангоми таҳқиқ ва баррасии осори намояндагони адабиёти гузаштаву муосир муносибати мустақим ва ғайри мустақими худро ба дарки моҳияти устура ва корбандию истеъмоли образу сужетҳои асотирӣ иброз намудаанд. Мутаассифона, то ҳол ба истиснои чанд тадқиқот дар бораи нақши устура ва таъсири он дар осори адабиёти садаи XX пажӯҳиши комил ва дақиқ ба анҷом нарасидааст” .

Фикри академик Раҳмонзода Абдуҷаббор Азиз бобати пайванди асотир бо ғазалсароӣ аз манбаъе бармеояд, ки дар нигориши ғазал маъниро бо мурури замон такмил додаанд. Ғазал ба пиндори мавсуф тасовир аст ва ӯ муътақид мебошад, ки дар ғазал ормонҳои ботинии инсон инъикос мешаванд: “Ғазал бо ин ки табиатан шӯрангезӣ ва рӯҳнавозӣ дорад, боз бо мурури замон табиати худро бо тасвирҳои орифона қувват бахшида, таркиби худро боз ҳам мураккабтар ва бою ғанӣ гардонид. Дар ғазал тасвири ҳолати ботинии инсон аз ҳама муҳим мебошад” .

Академик муътақид мебошад, ки анъанаи ғазалсароӣ бар асари сабки нигориш муҳтаво пазируфтааст ва сабкҳои хуросонӣ ва ироқӣ дар мазмуни ғазал нақшгузорӣ кардаанд. Шояд аз ҳамин хотир бошад, ки бархе аз муҳаққиқон ду шоири ғазалсарои Шерозро бо тасаввуф ҳамоҳанг сохта, ҳатто Ҳофизро аз зумраи маломатиён пиндоштаанд, дар ҳоле ки Ҳофиз ва Саъдӣ бо тариқаҳои тасаввуфи исломӣ ҳеҷ рабте надоранд. Бинобар ин, иқтибоси зайл намунае аз ихтилофи ғазалиёт мутобиқ ба сабкнигорист: “Манбаъҳои таърихиву асотирӣ дар таркиби ғазал бештар ҷой гирифт. Агар онҳо бештар дар сабки хуросонӣ ҳолати равонии ошиқ ва маъшуқро баён созанд, дар сабки ироқӣ бо арзишҳои ирфонӣ пайванд шуда, ифодагари ҳолати суфӣ ва пири ӯ гардиданд” .

Дар таҳқиқи ғазал ва дигар жанрҳои назм академик Раҳмонзода Шамсиддин Шоҳинро интихоб намуда, тавассути баррасии осори ӯ назму насри охири асри XIX ва аввали асри XX-ро муҳаққиқ шудааст. Аз ҷумла, ӯ тарзи баёни шоирро чунин шарҳ медиҳад: “Шоҳин дар замоне, ки умр ба сар мебурд, ниҳоят воқеъбинона доир ба замона сухан мегуфт ва муҳимтарин масъалаҳои даври хешро тасвир менамуд. Дар назари бадеии Шоҳин муҳити Бухоро барои тасвири воқеият тангӣ менамуд ва ӯ имкон надошт, барои рӯшан гуфтани тамоми фисқу фуҷур шароит пайдо намояд” .

Шоҳин чун соири шуарои гузашта ва муосир аз шеъри Ҳофиз таъсирпазир будааст. Ба ибораи дигар, Шамсиддин Шоҳин бо таърихи илми адаб хеле хуб ошно буда, лаёқати нотакрори ғасалсароӣ дошт ва ин истеъдод ӯро ба навиштани нигораҳое чун Лайливу Маҷнун, Тӯҳфаи дӯстон ва рисолаи насриаш “Бадоеъ-усс-саноеъ” водор сохтааст. Дар ин маврид Раҳмонзода сабақомӯзии Шоҳинро аз шуарои пешин мушоҳида карда, ба таҳқиқи он мепардозад. Ӯ мутаъқид аст, ки “Дар шеъри Шоҳин на танҳо фалсафаи мураккаби дунёи орифонаи Ҳофиз, балки мароми шоирони дигари классик низ эҳсос мешавад. Маълум мегардад, ки Шоҳин дар шинохти шеър аз осори гузаштагон сабақ омӯхта, аз баъзе таъбироти адибони гавҳарофар ба хубӣ истифода низ намуда будааст” .

“Бадоеъ-ус-саноеъ” аз зумраи осори таҳқиқии Шоҳин буда, дар он ҳамаи асрори давлатдории хонаводаи Манғитияро, ки иттилоъ дошт, дар ин асари насриаш фош кардааст. Ин навишта дар пайравии рисолаи машҳури Аҳмади Дониш бо номи “Наводир-ул-вақоеъ” ба қалам омада, яке аз шоҳкориҳои нимаи дувуми садаи XIX дар адабиётшиносии миллӣ мебошад. Раҳмонзода Абдуҷаббор Азиз зимни баррасии ин рисола чунин мегӯяд: “Дар ин рисола (яъне, Бадоеъ-ус-саноеъ) дар тарзи баёни Шоҳин як навъ навҷӯиҳоро мушоҳида кардан мумкин аст. Баъзе воқеаҳои таърихӣ дар ин рисола ранги бадеӣ гирифта, ҳадафи Шоҳин бештар бо ҳикояҳои хурди тамсилӣ ва ибораҳои кинояомез баён шуда, назари нависандаро бо замон муайян гардонидааст” .

Тахассуси замонии нависанда ва шоир ва соири мунаққидони тоҷик ҷиҳати мансуб будани онҳо ба марзи муайяне, ки номаш “замон” аст, хеле хуб баррасӣ мешавад, аммо баъзан мушоҳида мекунем, ки фарди эҷодкор аз ҳудуди замонии хеш фирор карда, ояндаи ин замонро, ки муосиронаш дар он муҳит фаъолият доранд, пешгӯӣ мекунад ва осоре меофарад, ки то ҷаҳон боқист, аз хонанда маҳрум нест ва аз зумраи инчунин осор баробари “Наводир-ул-вақоеъ”-и Аҳмади Носируддин рисолаи “Бадоеъ-ус-саноеъ” низ аз зумраи чунин осор маҳсуб мешавад. Инчунин баҳогузориро метавон ба шуарои ҳар як сада аз замони силсилаи Оли Сомон то имрӯз нисбат дод, чунки дар ҳар садае нобиғаи илми адаби тоҷик зуҳур кардааст ва бешубҳа нақши тоҷикон дар инъикос ва тавзеҳи замону макон бо истифода аз назму насри бадеӣ дастоварди бузургест, ки онро ҷаҳониён мутолиа мекунанд. Масалан, ҳамосаи миллӣ мавсум ба “Шоҳнома” дар воқеънигорӣ ва ҳақбаёнӣ то ҳадди ахир ҷуръат намудааст, ки ҳеҷ муҳаққиқе дар баррасии он ин авомилро фаромӯш намекунад. Кутуб аз саҳни ҳастӣ нобуд карда мешаванд, ғасбкунандагони ҷоҳил навиштаҳои нодирро месӯзонанд, аммо миллати соҳибқалам ҳамоно ба нигориши шоҳкориҳо машғул мешавад ва тохтутозҳо дар замон мисли соири бадкомиҳои мутааллиқ ба замона аз байн рафта, таваҷҷуҳ ба он низ ба як хотир идома хоҳад ёфт, ки аз рухдоди ваҳшиёнае бехабар набошанд. Академик Раҳмонзода устурапардозиро аз ашколи худогоҳӣ пиндоштааст: “Устурапардозӣ дар аҳди Сомониён дар як шакл зуҳур наёфта, дар самтҳои мухталиф инкишоф меёфт. Самти аввал агар омӯзиш, ҷамъоварӣва дар эҷоди адабӣ истифода намудани асотир бошад, самти дигар эҷоду падид овардани устураҳои нави адабӣ мебошад, ки аз тарзи тафаккури бадеии аксари адибони ин аҳд падид омадааст. Агар Дақиқӣ асотири қадимаро дар шеъри худ ба шакл даровардан оғоз намуда бошад, устод Рӯдакӣ, Шаҳиди Балхӣ, Майсарӣ ва дигарон дар қолаби ривоёти асотирӣ, таърихӣ ва ахлоқиву ҳакимона мазмунҳои баланди худогоҳона эҷод мекарданд” .

Аввалин манзили илми адаби миллӣ иборат аз ин аст, ки мо ба ҳайси миллати воҳид чӣ касе ҳастем? Бинобар ин, омӯзиши осори адабии ниёгон моро водор хоҳад кард, ки фикри мустақил пайдо карда, аз ғайри хеш таъсирпазир набошем. Шояд ҳамин омили дохилии илми адаб, ки печидигаии онро бо улуми ҷомеашиносӣ тасдиқ мекунад, таваҷҷуҳи шаҳрвандонро ба худ пайдо кардааст.