АРБОБИ БАРҶАСТАИ ИЛМИ ВАТАНӢ

Илм чизе нест магар баррасии он

ҳақиқате, ки дар он маҳбусем.

Фрэнсис Бэкон

Академик Мамадшо Илоловро дар кишвар ҳамагон мешиносанд. Номбурда ҳам вазири меҳнат ва ҳам президенти АМИТ буданд, аммо нақши ӯ дар рушди илми ватанӣ бештар мушоҳида мешавад. Соли 2020 дар яке аз мусоҳибаҳои хеш илмро ба се шоха ҷудо карда, онҳоро академӣ, саноатӣ ва донишгоҳӣ ном бурдааст. Мавсуф чун математик бештар мутахассиси соҳаи назарияи муодилаҳои эволютсионӣ маҳсуб мешавад. Самтҳои асосии пажӯҳиши илмии мансуб ба Мамадшо Илолов назарияи муодилаҳои дифференсиалӣ, татбиқи онҳо ва таърихи илм буда, бинобар талабот асосҳои илмии ватаниро дар китоби “Апастак”, ки бори аввал бо забони паҳлавӣ таълиф шудааст, ҷустуҷӯ мекунад ва таъсири бағоят азими Бӯалӣ Синоро дар илми ҷаҳонӣ иқрор кардааст. Маҳз ба ҳамин хотир аст, ки академик “қарни тиллоӣ”-и таърихи тоҷиконро ба силсилаи Сомониён нисбат дода, пажӯҳиши ҳамаҷонибаи уламоро дар он аҳд садаи рушди илм пиндоштааст: “Илму фарҳанги аҳди Сомон, ки дар таърих бо номи “Эҳёи мусалмонӣ” маълум аст, бузургтарин падидаи он давраро ташкил медиҳад. Нобиғаҳои оламшумул Ибни Сино, Берунӣ, Форобӣ, Рӯдакӣ, Фирдавсӣ дар тӯли каме зиёдтар аз сад сол осореро боқӣ гузоштаанд, ки дар таърихи тамаддуни ҷаҳонӣ ҳамто надорад” (Илолов М. Илм ва замон. Душанбе, 2008, саҳ. 17).

Академик ба илми изҳоршуда қаноат накарда, иктифоъ ба улуми ҳосилшударо инқирози илм донистааст. Ӯ дар китоби “Илм ва замон” ин фарзияро дунбол мегирад: “набояд фаромӯш кард, ки робитаи мутақобилаи илм ва ҷомеа низ нисбат ба солҳо ва давраҳои пеш шакли сифатан навро касб намудааст. Ҷомеаи тоҷик анъанаҳо ва суннатҳои ба худ хосро дорост ва бешак, олимони тоҷик дар омӯзиш ва рушди чунин суннатҳо ҳиссаи бузург доранд. Аз ҷониби дигар, илм дар сарҳади давлатӣ тамом намешавад” (Ҳамон ҷо, саҳ. 4).

Дар мақолаи илмии бахшидашуда ба Абуалӣ ибни Сино ҳамон бахши табиӣ-илмии нобиғаро баррасӣ карда, оқибат бо истифода аз санъати қиёс бузургии Синоро аз соири бузургони илму дин исбот мекунад: “Сино бар хилофи Феофраст, ки аз ҷонибдорони назарияи худ ба худ пайдо шудани рустаниҳо буд, назарияи танҳо аз тухм пайдо шудани онҳоро пешниҳод месозад ва вобастагии байни муҳиту рустаниҳоро возеҳ тасвир менамояд. Дар айни ҳол ӯ бар хилофи Арасту ақида дошт, ки ҳайвонот танҳо аз нутфа пайдо мешавад ва рушд менамояд. Дар Аврупо ин гуна назарияҳо танҳо дар асри XIX пайдо шуданд. Ҳамаи ин далели он аст, ки Ибни Сино пайрави одии пешиниён нест, балки олими эҷодкор ихтироъкор мебошад ва назариёти ӯ аҳамияти илмии худро то ба ҳол аз даст надодааст” (Ҳамон ҷо, саҳ. 25).

Бахши ба тиб бахшидашудаи таолими Сино боз як бори дигар иқтизо дорад, ки ниёгони ориёии мо ба пажӯҳиши илми тиб аз қадиммулайём шуғл варзида, бо вуҷуди сӯхта шудани мероси хаттии ориёниҳо намояндаи онҳо дар садсолаҳои баъдӣ ба эҳёи илми тиб камар баста, онро ба башар дар шакли назариявӣ ва амалӣ пешкаш намуд. Академик Мамадшо Илолов зимни мусоҳибае ба таҳлили макотиби илмӣ пардохтааст: “Мактаби илмии риёзӣ чист? Ду созмондиҳандаи мактаби илмӣ маълуманд, яъне устод ва шогирд. Вале дар баробари равобити “устод-шогирд” бояд мавзӯи илмие бошад, ки хоси ҳамин мактаб аст. Шеваи таҳқиқ низ дар мактаби илмӣ аз они худист. Дар ҳолати мавҷудияти мавзӯъ ва шеваи таҳқиқ мактаби илмӣ арзи ҳастӣ мекунад ва дар кӯтоҳмуддат ба натиҷаи илмӣ даст меёбад” (Ҳамон ҷо, саҳ. 58).

Масъалаи асосии баррасиҳои илмӣ ҷудо кардани он ба бунёдиву амалӣ такя мекунад. Бинобар ин, мавзӯи мушаххас бо унвони “нурҳои кайҳонӣ” ба аксар улуми табиӣ тадохул дошта, аз ҷоиби улум тибқи асолати худ таҳқиқ мешавад. Академик Мамадшо Илолов дар ин маврид мегӯяд: “Дар баробари илми бунёдӣ, ки асосан ба пайдо кардан ва зам намудани дониши нав равона шудааст, илми амалӣ низ ба физикаи нурҳои кайҳонӣ ва физикаи заррачаҳои элементарӣ робита дорад. Сухан дар бораи масъалаҳои энергетикаи атомӣ ва ядроӣ меравад. Ду самти омӯзиши заррачаҳо маъруф ҳастанд: яке, таҳқиқи хосияти онҳо дар суръатфизоҳои хаттӣ, сиклотронҳо, синхрофазатронҳо ва коллайдерҳо; дигаре, дар майдончаҳои таҳқиқотиву озмоишӣ дар баландкӯҳҳо, ки дар онҳо селаи нурҳои кайҳонӣ ба Замин мерезанд”. Илолов М. Нигоҳе ба қуллаҳои илми тоҷик. Душанбе, 2013, саҳ. 107).

Дар таълифоти зикргардида академик Мамадшо Илолов рушди илмҳои табиатшиносӣ ва дақиқро дар давраи асримиёнагӣ баррасӣ карда, бартарии онҳоро аз улуми ҷомеашиносӣ қайд менамояд: “Дар фарҳанги асримиёнагии тоҷику форс барои рушди илмҳои математика ва астрономия низ шароити мусоид фароҳам омада буд. Олими барҷастаи асри IX Муҳаммади Хоразмӣ ва асари машҳури ӯ “Китоб-ул-ҷабр ва –л-муқобила” боиси пайдоиши як бахши илми риёзӣ – алгебра гардид ва аз овонавишти лотинии номаш истилоҳи ҳозираи илмӣ алгоритм ба вуҷуд омадааст. Риёзидонони мовароуннаҳрӣ дар бахши илми мусалласот (тригонометрия) ҳам бештар аз 100 ҷадвали дақиқи тригонометрӣ мураттаб сохта буданд, ки ҷадвали аз ҳама аниқи он маҳсули расадхонаи Самарқанд будааст” (Ҳамон ҷо, саҳ. 161). Ба ибораи дигар, академик зимни таҳқиқи илм ба таърихи он мутаваҷҷеҳ шуда, масъалаи ба илм рӯоварии аҷдодони моро хеле хуб арзёбӣ мекунад ва гузашта аз ин, мутазаккир мешавад, ки нақши уламои тоҷик дар гузашта мавриди истиқболи ҷаҳониён гардидааст. Ҳамчунин, Мамадшо Илолов ба ҳайси олими шинохта бахшҳои гуногуни илмро дар замони Шӯравӣ таҳқиқ намуда, чеҳраҳои калидии рушди соҳавии улуми ватаниро муаррифӣ мекунад ва зери унвони “мактаби риёзии тоҷик” таърихи пайдоиш ва рушди илми риёзиро дар кишвар баррасӣ менамояд. Аз ҷумла, менависад: “Яке аз самтҳои муосир ва хеле васеъ татбиқшавандаи риёзиёт таҳлили функсионалӣ ба ҳисоб меравад. Рушди ин шохаи риёзиёт дар Тоҷикистон аз аввали солҳои 60-уми асри XX шурӯъ мешавад ва он, пеш аз ҳама, аз равобити илмии Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ва Донишгоҳи давлатии Варонеж сарчашма мегирад” (Ҳамон ҷо, саҳ. 191).

Дар китоби “Илм дар замони Рӯдакӣ” (Душанбе, 2008) зумраи нерӯманде аз донишмандони бо Рӯдакӣ муосирро мебинем, ки академик ба онҳо таваҷҷуҳ доштааст. Дар миёни онҳо риёзидону ҳайатшиносон, табибу ҷуғрофидонон ва донишмандони энсиклопедист ҳастанд ва инҷо чандин донишманди он замонро меорем:Аббоси Ҷавҳарӣ (риёзидон), Абдулҳамиди Хуталӣ (ҳисоб), Абдураҳмони Суфӣ (ҳайатшинос), Абулвафои Бузҷонӣ (табиатшинос), Абумаҳмуди Хуҷандӣ (ихтироъкор), Закариёи Розӣ (пизишк) ва ғайра. Ин омил шаҳодат аз ин медиҳад, ки Мамадшо Илолов таърихи илми табиатшиносиро дар садаҳои XIII – X муҳаққиқ шуда, асрори улуми табииро дар даврони Сомониён ҳамаҷониба муаррифӣ намудааст.

Дигар китобе, ки ҷиҳати баррасии ақоиди академик саҳмгузор мебошад, ҳамон муколамаи олим бо академик Акбари Турсон аст, ки “Тоҷикистон дар чорраҳаи Ховару Бохтар” номгузорӣ шудааст. Дар ин муколама академик ҷиҳати мушкилиҳои минтақавӣ бо дарназардошти тағйирёбии иқлим изҳори андеша карда, зимнан ин ҳарфҳоро изҳор мекунад: “Чунонки мушкилии хушк шудани баҳри Арал проблемаи як худи Узбекистон нест, хатари фурӯрехтани оби кӯли Сарез ҳам проблемаи танҳо Тоҷикистон нест. Албатта, чунонки падару модарро баргузидан амри муҳол аст, кишвари ҳамсояро низ интихоб карда намешавад. Ҳамзамон, ба назар бояд гирифт, ки мо, ҳамагон дар як киштии экологӣ нишастаем”. Ин ҷо метавон дарк намуд, ки бинобар хушкшавии оби баҳри Арал намак бухор гардида, боз ба замин дар шакли жола, ё худ тавассути хокбориш мерезад ва хушксолӣ, камҳосилӣ низ аз ҳамон намаки баҳрист, ки ба минтақа як хел зиён меорад. Аз ҳамин хотир, обшавии пиряхҳо низ дар оянда масоиби дардзо ба бор хоҳанд овард. Бинобар ин, ҷиҳати рафъи мушкилӣ бояд бо ҳам якмаром бошем ва нагузорем, ки кишварҳо рӯз аз рӯз ба об эҳтиёҷ пайдо кунанд. Аҷиб дар ин муколама баррасии ҷаҳонсозии амалист, аммо ҳар ду академик ин равандро саҳеҳ намедонанд, чунки бар манофеи қудратҳои ҷаҳонӣ матраҳ шудааст.

Нақши академик Мамадшо Илолов дар рушди илм, бавижа улуми дақиқ хеле шадид мушоҳида мешавад ва бо эътимоди бузург метавон гуфт, ки мавсуф дар самти мазкур саҳми камназир дорад.

Ширин Қурбонова,

муаррих

Машраби Абдуллоҳ,

рӯзноманигор