ё худ чаро донишмандони Ғарб бар мо маслаки пайравиро ҷиҳати тақвият ёфтани гурӯҳҳои террористӣ таҳмил намудаанд? Бузургбародарҳо аз мо чӣ мехоҳанд?

Машраби АБДУЛЛОҲ,

пажӯҳишгар

  Ҷомеашиноси фаронсавӣ Морлен Лорюэл зимни баррассии ҳувияти кишварҳои Осиёи Марказӣ бо дарназардошти таҳияи сиёсати хориҷӣ аз гироиши номаҳдуди халқҳои минтақаи Осиёи Марказӣ нисбат ба Туркияву Эрон изҳори андеша намудааст: “Давлатҳои Осиёи Марказӣ дар сиёсати хориҷии худ иддаои Туркияро дар нақши “бародари бузург” шадидан маҳдуд сохтаанд, ки солҳои 90 – уми садаи сипаришуда кӯшиши дар ҳувияти туркӣ муттаҳид сохтани ҳамаи миллатҳои минтақа зуҳур гардид. Дар равобит бо Эрон низ чунин гироиш мушоҳида мешавад”. Алҳол, дар дохили кишвари тоҷикон гироиши аҳли зиё, пеш аз ҳама уламо ба Эрон чун ба кишваре ки бо мо ҳамзабон ва таъриху фарҳанги воҳид доранд, бешумор аст, аммо гиравидан ба ғайри худ дар замони муосир маҳвшавист ва ҳеҷ ҳувияти такмилёфтае гироиш ба чапу ростро қабул надорад. Рӯзноманигор ва узви ҷамъияти файласуфони Амрико Томас Фридман зимни иқомат доштанаш дар Бангалори Ҳинд фикр мекард, ки майдони рақобати ҷаҳонӣ ва марказҳои пажӯҳишӣ ба як шабакаи ҷаҳонии муттасил табдил ёфтаанд. Бавижа, фановарӣ, ниёзмандӣ ва нигариш ба ҳувият ва масоили марбут ба он ба унвони як масъалаи ҳамешагӣ матраҳ хоҳад шуд. Номбурда, бо дарназардошти ин ки бахше аз ҷамъияти Ҳинду Чин дар бозори ҷаҳонӣ кор мекунанд, тағйиротеро мебинад, ки қарор аст ояндаро аз дидгоҳи ҷаҳонишавӣ таъин кунад. Замони дарёфту дастрасии истқлоли давлатӣ бо бархурд ва муноқишаҳои шадиди гурӯҳҳои мухолиф оғоз гардида, оқибат қудрати сиёсӣ неруҳои мутаассиби исломгароро бинобар иштиғол доштан дар интиқоли инқилоби исломӣ ва роҳандозӣ шудани навъҳои мухталифи терроризм мутаҳҳам намуданд. Агар дилхоҳ неруҳои сиёсӣ дар дилхоҳ кишваре бо дарназардошти интиқоли ормонҳои миллии мансуб ба аҷнабӣ фаъолият бинмуда, кӯшиши татбиқ сохтани низоми таҳмилӣ мекунад, дар ҳеҷ сурат муваффақ нахоҳад шуд. Чунин истротужӣ дар кишварҳои пасошӯравӣ бештар мавриди роҳандозӣ қарор доштаанд ва дар ҳамаи давлатҳои собиқ Шуравӣ шуруъ аз солҳои 90-уми садаи гузашта сенарияи бо татбиқи роҳҳои мухталиф дахл варзидани аҷнабӣ дар умури дохилии он кишварҳо мушоҳида мешавад. Аммо бо пажӯҳиши ин ки чаро тибқи аҳдофи геополитикӣ ҷиҳати тағйир додани низоми сиёсӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мубаллиғини қудратҳои ҷаҳонӣ намунаи инқилобии исломиро интихоб кардаанд, моро аз лавозим аст, ки аввалан, объект ва сониян, субъекти геополитикаи муосирро дастрас намоем. Лозим ба ёдоварист, ки қудрат аз васеъ паҳншавии муслимин бохабар ҳастанд ва хеле хуб дарк менамуданд, ки раванди мазкур сатҳи густариши ҳувияти фарҳангии кишварҳои тавсеаёфтаро ноком мегардонад. Масалан, ҷомеашиноси амрикоӣ Самюэл Ҳантингтон борҳо гӯшзад мекард, ки ҳувияти ғолиб бар соири ҳувиятҳо, яъне ҳувияти фарҳангии амрикоӣ, ки дар пояи протестантизми бритонӣ ташаккул ёфтааст, дар авоили садаи XXI бинобар нуфуз ёфтани ормонҳои мутааллиқ ба ислом осеб мебинад ва ИМА чун кишваре, ки таҳияи сиёсатҳо ғолибан дар марзи ӯ ба вуқуъ мепайванданд, ҷиҳати ягона усули нигаҳдошти қудрат, ки ҳувияти аҳолии он аст, ба инқирози маънавӣ рӯ ба рӯ мешавад. Дар ҳоле ки маҳз Ҳантингтон бо дарназардошти таҳияи сенарияи ошкорбаёнӣ (плюрализм) зарбаи маънавӣ бар пайкари низоми сусиёлистӣ зада, марги болшевизмро таъмин намуд, аммо дар масъалае, ки хоси мақолаи мост, таҳияи “панисломизм” дар як замон баробар бо “саҳюнизм” ва “сотсиолизм” эҷод шудааст, бештар матраҳ хоҳад шуд. Иқрор мебояд кард, ки ҳануз дар садаи гузашта қудратҳои ҷаҳонӣ тавассути афроди илзомшуда (Ризохони Паҳлавӣ, Камол Мустафо Отатурк, Муҳаммад Алии Ҷанноҳ ва дигарон) дар мамлакатҳои мусалмоннишин андешаи бартарӣ доштани исломро аз соири адён ҷойгузин сохта, маҳз бо истифода аз эҷод намудани таассуби динӣ кишварҳоро аз рушд боздоштанд ва муқаддам аз он бинобар таблиғи Саид Ҷамолуддини Асадободӣ ва Шайх Муҳаммад Абдуҳ таҳти унвони “панисломизм” муслимини дунёро бо истротегияҳои номақбуле чун “ваҳҳобия”, “салафия”, “баҳовия”, “ҳизбуттаҳрир”, “ансоруллоҳ”, “ихвонулмуслимин” ва ҳоказо мубтало сохтанд. Бинобар ин, бо дастрас шудани истиқлоли сиёсӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ инчунин таассуб ва тахрибкорӣ дар рафтору гуфтори пайравони Нурӣ ва соири афроди заҳролудшуда мушоҳида мешуд, чунки мо истиқлолро дар соли 1991 соҳиб гардидем, аммо олиҷанобон аз ҳизби наҳзат ҳануз соли 1986 тазоҳурот ҷиҳати интиқол намудани Инқилоби исломии Эрон дар водии Вахш барпо намуда буданд. Чаро маҳз Эрон, ки он ҷо ба шиаи исноашария мақоми давлатӣ дода шудааст? Бештари мубаллиғини амрикоӣ, ки бо пардаи коршиноси улуми ҷомеашиносӣ ба минбарҳо раҳбарӣ мекунанд, баробар бо таҳияи сиёсати мусоид ҷиҳати гирифтор кардани кишварҳои рӯ ба инкишоф аз иртиботи ирсии аҳолӣ суиистифода мекунанд, ки бобати исботи фикр метавон аз вожаи “бародари бузург” истифода кард. Барои аксар кишварҳои пасошӯравӣ (Озарбойҷон, Узбекистон, Қирғизистон, Қазоқистон, Туркманистон) чунин бародаркалон Туркия аст, ИМА ва Иттиҳоди Аврупо аз мавқеъ ва вазъи ин кишвар васеъ истифода мекунанд, аммо барои Тоҷикистон фақат Эрон бародари бузург аст ва ҳамчунин, дар хориҷи кишвар низ хеле хуб дарк кардаанд, ки аҳли зиёи Тоҷикистон аз худ бештар ба Эрон эътимод доранд. Шояд ҳамин омили мутазаккир сабаб шуд, ки солҳои интиқоли инқилоби исломӣ анбуҳи бузурги ҷомеаи Тоҷикистон ҷиҳати пайдо кардани паногоҳи сиёсӣ маҳз Эрон ва шиаи дувоздаҳимомаро интихоб карданд. Вале як нафар ватандӯст ва худогоҳ аз зумраи тоҷикон пайдо шуд, ки ин раванди басе зиёноварро боздошту ҷиҳати баргардон кардани фирориён иқдом намуд.

Дар замони соҳибистиқлолӣ гурӯҳҳое ба майдони рақобати сиёсӣ ворид шуданд, ки муҳити маҳдуди эътиқодӣ доштанд ва тафовутҳои фарҳангиро дар ҳеҷ сурат қабул намекарданд. Фаъолияти сиёсии ин фирқаҳо фақат дар заминаи таассуби динӣ баррасӣ мегардид. Ҳамзамон, бинобар соҳиб шудан ба қудрат бо роҳҳои зӯроварӣ, онҳо натавонистанд давлатро идора кунанд ва пас аз фирори онҳо бар дӯши кишвар ҷанги шаҳрвандӣ таҳмил ёфт, ки аксар таърихшиносон ин воқеаҳоро таҳмилӣ арзёбӣ намудаанд. Оқибати таассуб ва эҳсоси бадбинии хос нисбат ба динҳои дигар метавонад дахолати қудратҳои хориҷиро дар ин ё он кишвари рӯ ба инкишоф ба бор оварад. Аммо сарчашмаи таассуб ва тахрибкорӣ ҳувияти такмилёфтаи динӣ нест ва ҳар кӣ бо дин ошност, мутаассиб намешавад, лекин маслаки раҳбоният ба ислом ва муслимин тавассути масеҳият ворид гардида бошад, дар насроният ин падида аз куҷо интиқол ёфтааст? Ҳануз Мавлоно Ҷалолуддин Муҳаммади Балхӣ андар “Маснавии маънавӣ” гӯшанишиниро падидае аз фарҳанги ақвоми сомӣ баррасӣ намуда, бинобар таассуб ба маслаки Исои масеҳ қавми яҳуд онро ба масеҳият ворид месозад”. Вақте ки кутуби динӣ таҳриф ёфт, пайравони адён бегуфтугӯ ба маслакҳое гироиш пайдо мекунанд, ки оқибат таассуб ва тахрибкорӣ зуҳур менамояд. Махлутшавии адён махсусан, ислом бо масеҳият дар тӯли таърих рух додааст. Бархе даъво пеш овардаанд, ки баъзе фирқаҳои тасаввуфи исломӣ бинобар пазируфтани раҳбоният (ин вожа ба маънии тарки дунё далолат мекунад) исломи масеҳишударо мемонанд. Воқеан, буданд маслакҳое, ки ҷиҳати сангсоршавӣ ва ба маломати дигарон дучор омаданро пешаи худ медонистанд ва дар ин қарина ҳатто абру метарошиданд (фирқаҳои маломатия ва қаландария), аммо ҳақиқати тасаввуфи исломӣ ин даъворо мункир мебошад. Даъват ба тарки дунёро ҳеҷ дине истиқбол накардааст, аммо дар таърихи башар афроде машҳур гардиданд, ки хилватгузинӣ маслаки онҳо буд. Алҳол, навъҳои мухталифи дунёбезорӣ бо дарназардошти тамоили башарбадбинӣ дар татбиқи тахрибкорӣ мушоҳида мешавад, аммо худкӯшиҳои муслимин аслан дахлварзиҳои қудратҳоест, ки намехоҳанд дар замони буҳрони ҳувиятҳо нуфузи ислом дар ҷомеаҳои тавсияёфта назаррас гардад. Аммо печидагиҳои номафҳум дар аҳди постмодернизм, ки билкул анвои раҳбониятро инкор мекунад, ҷиҳати ҳамгироии фарҳангҳо ва тамаддунҳо бо дарназардошти аҳкоми эътиқодӣ осорхонаеро мемонад, ки он ҷо ҳамаи партовҳои маънавии тамаддуни Ғарб интиқол ёфтаанд. “Солиси салоса” ва маслаки руҳбонӣ агар аз зумраи бовариҳои динӣ бошад, пас интихоби гумоштаҳо аз ҷумлаи афроди диндори ҷомеаҳои рӯ ба инкишоф аз хотири чист? Чаро бузургбародарҳо мутаваҷҷеҳи худ танҳо онҳоеро медонанд, ки ё эҷодкор ҳастанд, ё худ пажӯҳандаи улуми ҷомеашиносӣ, вале муосирсозӣ раванди дигаре маҳсуб мешавад, ки ҷиҳати татбиқи он дар ҷомеаҳои рӯ ба инкишоф қудратҳои маҳаллӣ низ талош меварзанд. Барои исботи ин фикр Ҷумҳурии Тоҷикистонро мушоҳида хоҳем кард, ки дар даҳсолаи ахир дар ин кишвар рушди тафаккури техникӣ ва болоравии сатҳи ҷаҳонбинии илмии шаҳрвандон беш аз дигар мушкилиҳо баррасӣ шуда, таваҷҷуҳ ба навовариҳои сатҳи ҷаҳонӣ афзудааст.

Равоншод Султон Наврӯзов тамоили байнифарҳангиро мақбул намедонад, чунки раванди таҳмилёбии фарҳанги бегона агар дар гузашта иҷборӣ будааст, айни замон тамоили мазкур бо ниқоби бартарӣ доштани фарҳанг ва тамаддуни ғолиб дар ҷомеаҳои рӯ ба инкишоф татбиқ мегардад. Номбурда зарфи ду даҳсола аҳволи моро баррасӣ намудааст: “Тоҷикон худ аз лиҳози пайдоиши этникӣ дигару аммо дар онҳо забону фарҳанг ва менталитети дигар ҳукумат мекунад, ҳатто пӯшишҳою дини онҳо, ки ғосибони араб бар онҳо таҳмил намудаанд, арабӣ мебошанд. Гӯё мо мавҷуди этникии мансуб ба дуфарҳангӣ ҳастем. Бинобар ин, муллоҳои камсавод мехоҳанд моро барои дар доми хеш гирифтор карданамон ҳамаи самтҳои ҳаётиро суиистифода карда, дину оин ва фарҳангу пӯшишҳои аҷнабиро барои тоҷикон тавсея менамоянд”.

Рӯ бар бегонагон овардан ва ё бегонагироӣ махсуси ин ё он миллат нест, балки чун нақшаи таҳияшуда аз ҷониби бегонаест, ки мехоҳад ба сарчашмаи асрорҳои оилае роҳ ёбад. Эҳсоси дахл намудан, ки бо таассуб омехта аст, дар ниҳоди ҳамаи инсонҳо мавҷуд аст, аммо бархе аз афрод ин ҳасосиятро амалан татбиқ намуда, ба таври иҷборӣ нуфузи худро дар гардани ашхоси ғайр бор мекунанд.